Zeini deitzen diozu zuk "zaharra"?

Gaurkoa bezalako egun batean, Emakumearen Nazioarteko Egunean, egokia iruditu zaigu hausnartzea adina eta generoa binomioarekin dugun hurbilketari buruz, eta kontzeptu jakin batzuei egozten dizkiegun lengoaiak eta esanahiek estereotipoz betetako iruditeria betikotu dezaketela. Terminoak edo bizi-etapak berrestea al da kontua? Nire ikuspuntua zuekin partekatu nahi nuke.

Gogoan dut lehen aldia, kalean paseoan nenbilela, neskato batek, nire kontra jotzean, heriotzaz zauritzea erabaki zuela, esanez: "Eskerrik asko, andrea."

Nori deitzen zion andrea? Ni, hogeita hamarrekoa inauguratu berri dudana, giro alternatiboetan mugitzen naiz, oso moderno sentiarazten nauten giroetan, eta azken joeren berri dut erabat.

Horrela ireki zuen bidegabekeria barkaezin horrek Pandoraren kutxa, eta galdera ugari sortu ziren "andre" izateari buruz.

Hala izateak esan nahi al du nortasun arkaikoa izatea eta gizarte-aurrerapenetatik kanpo bizitzea? Hori al zen neskato hark esan nahi izan zuena, ala bera baino zaharragoa nintzela uste zuen? Haurrak adinagatik erabiltzen bazuen, zergatik identifikatzen nuen nik beste gauza batzuekin? Nork erakutsi zidan hori? Eta galderarik txarrena, emakume bat izatea "ez zen hori benetan zer?

Behin andreei buruzko galderak hasi zitzaizkidanean, adineko emakumeei buruzko beste galdera batzuk iristen hasi zitzaizkidan. Ping-pong honetan nire buruan dagoen beste kontzeptu bat inguratzen gaituen kultura edadista eta misoginoan eskuratutako eta naturalizatutako sinesmenen eta adinekoekin lanean egin ahal izan ditudan ikaskuntzen artekoa da.

Baina hori ere ez neukan oso argi. Zein dira adineko emakumeak? Noiz bihurtzen gara adineko emakume? Zenbaki bat al da, muga definitu bat, behin igarota gure nortasuna eta gure rolak aldatzen dituena?

Adin bat ez bada, zerk egiten gaitu adineko emakume? Erretiroa edo menopausiaren hasiera bezalako mugarrietatik pasatu?

Gauza bera al da zaharra edo adineko emakumea izatea? Zerk zauritzen gaitu termino batzuetatik eta zer lortzen dugu hitz-aldaketekin?

Zorionez, niretzat eta gaiarekin nuen buru-nahasteagatik barkatu nion neskato horrentzat, galdera horiek beste emakume handi batzuek eginak zizkioten (agian haiek ere andreak izango ziren?), hala nola Anna Freixasek eta Monica Ramosek, bere gogoeta eta aurkikuntza guztiak altxorraren mapa gisa erabiliz.

ADINEZ hitz egin dezagun

Sozialki, zahartzaroa biologikoa baino ez da ulertzen, gorputzarekin eta adinarekin lotuta.

Baina pixka bat pentsatzen geratzen bagara, hau bere pisuagatik erortzen da. Eta zalantzarik baduzue, hau irakurtzen ari zareten 60-65 urte bitarteko pertsonak, adin-tarte horretara iritsi zinetenean, adineko pertsona gisa identifikatu zenituzten zuen buruak? Eta gainerakoak? Ezagutzen duzuen 60-65 urte bitarteko pertsona bakoitza adineko pertsona gisa identifikatzen duzue?

Ziurrenik, erantzuna ezezkoa izango da, egia esan, zahartzea faktore anitzeko prozesua baita.

Horrekin esan nahi dut ez dela soilik denboraren joanaren emaitza, baizik eta dimentsio desberdinak daudela adinaren kontzeptuan, eta horiek ezagutzean ikusiko dugula gizarte-konstruktu handi bat dagoela atzean, eta, gainera, genero-desberdintasun handiak dakartzala.

Alde batetik, adin kronologikoa dugu. Ezagutzen duguna. Jaio ginenetik betetako urteak. Dimentsio horretan agertzen zaizkigu jada lehen genero-desberdintasunak. Bizi izandako urteak berdin ikusten al dira gure gizartean gizon edo emakume izanda?

Herri-jakinduriari erreparatzen badiogu, gizonak heltzen diren bitartean emakumeak zahartzen ari direla defendatzen duenak, hori egia ez dela esan genezake. Izan ere, nahiz eta adinkeria erabiltzen duen gizarte batean bizi garen, non zahartzaroa ez dagoen ongi ikusita, emakumeei bi aldiz zigortzen gaituzte horregatik. Edertasun-kanonaren arketipoa, betiko gaztetasunari ezin hobeto lotua, emakumeok gehien baloratzen eta epaitzen gaituzten dimentsioetako bat da.

Bestalde, adin biologikoa dago, eta horrek osasun-egoera eta gure autonomia- eta mendekotasun-mailak ekar litzake. Gure gizartean, askotan, zahartzaroa gaixotasunarekin lotzen dugu, zerbait okerra eta oso diskriminatzailea. Osasun-egoerak eta gure autonomia- eta mendekotasun-mailak eragiten digu, askotan, adineko sentitzea edo beste pertsona batzuk adineko gisa identifikatzea.

'Oso zaharra ikusten zaio' bezalako esamoldeak, norbait zahartuagoa edo bere gaixotasunak aurrera egin duela ikusten dugunean, horren erakusle dira.

Adin biologikoak ere genero-desberdintasunaren zantzuak ematen ditu, adineko emakumeen artean gizonen artean baino osasun-egoera txarragoak daudela adierazten duten datuek erakusten duten bezala, eta ez bakarrik bizi-itxaropen handiagoagatik, baita lanaren eta zainketen gainkargaren ondorioz ere.

Menopausia ere funtsezkoa da; izan ere, prozesu naturala izan arren, erabat irainduta dago gure kulturan, eta galerarekin eta gaixotasunarekin ere lotzen da beti, geure ikuspegian eragiten du, eta kasu batzuetan gure genero-identitatea zalantzan jartzen dugu, emakume gutxiago sentitzen baikara.

Baina errealitate horiek ezagutzeko, ezinbestekoa da gerontologiatik genero-ikuspegiarekin analisiak egiten hastea, hori baita gure eremuan gainditu gabeko irakasgaietako bat.

Gainera, adin soziala dago, adin bakoitzari sozialki egokitzen zaizkion jarrerak eta jokabideak bezala definitzen dena. Berriro ere edadismoak min egiten du, eta haurtzaroari eta gaztaroari buruz hitz egiteko joera garapenaz hitz egitea den bitartean, zahartzaroan joera narriaduraz hitz egitea da. Pertsona askorentzat, zahartzaroa da, azkenean, aisialdia duten bizitzako unea, eta ordura arte garatu gabeko mailetan gara daitezke.

Eta generora itzuliz, ikusten dugu erretiroa dela gizonak adinekotzat hartzen hasteko gizarte-mugarri nagusia, baina etxetik kanpo kotizatzen lan egin duten emakumeen kasuan ere hala da, baina, oro har, haiekin lotura handiena duen gizarte-mugarria alarguntasuna edo amonak izatea da.

Hau da, berriro ere gure nortasuna sozialki definitzen duena ez dago gurekin lotuta, beste batzuei gertatzen zaienarekin baizik. Beste behin ere besteentzat izaki izanik, eta ez berez izaki.

Azkenik, adin psikologikoa dugu, gure adimen-gaitasunetan eta nortasunean oinarrituta.

Adin horretan, alde handiak daude adineko emakumeei buruz dagoen irudi sozialaren (pertsona deprimituak eta mentalki zurrunak diren aldetik) eta ebidentzia zientifikoaren artean. Ebidentzia zientifiko horren arabera, bizi-etapa horretan, emakumeek ausartagoak izateko joera dute, aldaketetara gizonak baino hobeto egokitzekoa eta beren buruaz aurreko etapetan baino seguruago sentitzekoa.

Azken batean, adineko emakumea izatea gizarte-konstruktu bat da, gurekiko aurreiritziz betea, eta bestearen begiradak (gizonak eta gizartea bezala ulertuta) definitzen gaitu.

Eztabaidan dauden terminoak

Honaino iritsita, uste dut terminoez hitz egiteko unea dela: zaharrak, andreak, adineko emakumeak.

Ikuspegi negatibo eta estereotipatuaren ondorioz, ez da arraroa emakume nagusi, andre edo zahar kontzeptuaren erabilera gutxiesgarria. Termino horiek jaurtitzeko arma gisa erabiltzen dira, norbait zaharkitu edo balio gabekotzat jotzeko.

Arazoa adineko emakumeen terminoak edo irudi soziala dira, talde estereotipatu homogeneo gisa eta aipatzen genituen aurreiritzi sozial guztiekin?

Orain zahar hitza batzuei mingarri eta iraingarri gerta dakiekeen bitartean, duela urte asko ez zuen hain konnotazio negatiborik. Deskriptibo gisa jaio zen, helduaroan heldua zara, zahartzaroan zaharra. Gaur egun, ordea, orain arte adierazi ditudan aurreiritzi guztiekin lotzen dugu, baita beste askorekin ere.

Eulàlia Lledó idazle eta sexismoari eta hizkuntzari buruzko ikerketan adituak bere "Elogio a la vejez" lanean adierazten duen bezala:

"Ez zaie beldurrik izan behar «zaharra» bezalako hitzei. [...] Ordezka ditzakegu, baina ez dago zer eginik. Hitzak, eufemismoak, gaizki entzuten ditugun terminoak ordezkatzen dituztenak, bizitza mugatua dute, azkar xurgatzen dutelako ordezkatzen duten hitzaren karga gutxiesgarria. Gogaikarria ez da hitza, kontzeptua baizik, zahartzaroa. Eta ezein hitzek ezin du ezkutatu."

Nire ustez, pertsona bakoitzak bere buruaz hitz egiteko, gehien identifikatzen duten terminoak erabili behar ditu. Baina uste dut, zahar hitza erabiltzen ez dugunez, beste batzuk diskriminatzeko arriskua dugula, nahi gabe. Norekin ez naiz identifikatzen? Beharbada, adina agertzen dutenak, mendetasun-egoera dutenak edo rol tradizionalagoak bete dituztenak.

Gaur egun, aktibista feminista asko terminoa bereganatzen ari dira, zahar hitza etsitzen eta balioa ematen. Adibide on bat Anna Freixas da, bere azken liburua zuzenean izenburua jarri diona: Yo, vieja.

Galdetu nahi nizuke, nori deitzen diozu zuk zaharra? Norengandik bereizi nahi duzu, zergatik behar duzu eta zer ondorio izan ditzakeela uste duzu?

Eta, batez ere, zer begirada landu nahi dugu gure gizartean? Bizi-etaparen desberdintasuna besterik gabe deskribatzen duen neskatoarena, edo gizartearen edadismoak eta matxismoak zauritutako andrearena, beste zerbait bezala aitortzea nahi duena? Nik argi daukat, gaur andrea naiz, zaharra izatea espero duena.